ობსესიური ნევროზისა და რელიგიის კავშირი ფროიდთან

ნაშრომში „ტოტემი და ტაბუ“  (1913/2022) ფროიდს მოჰყავს ორი მაგალითი, პირველი ინგლისელ ანთროპოლოგ ფრეიზერს ეკუთვნის, მეორე კი მისივე კლინიკური პრაქტიკიდანაა აღებული:  მაორის ბელადი საჭმლის მომზადებისას ცეცხლს სულის შებერვით არასდროს აჩაღებს. ითვლება, რომ მისი სუნთქვა წმინდაა და ცეცხლს ძალას გადასცემს. ძალა ცეცხლიდან ქვაბზე გადავა, ქვაბიდან საჭმელზე, საჭმლიდან ადამიანზე, რომელიც ამის შედეგად დაიღუპება. ფროიდის გადმოცემით, მისი პაციენტი ქმარს სთხოვდა, რომ ნაყიდი ნივთი გადაეგდო, რადგან, პაციენტის თქმით, საცხოვრებელი გარემო „შეუძლებელი“ ხდებოდა. ქალმა იცის, რომ ქმარმა ნივთი იყიდა მაღაზიაში, რომელიც ირმის ქუჩაზე მდებარეობს. „ირემი“ ახლა მისი მეგობრის გვარია, რომელიც შორეულ ქალაქში ცხოვრობს და რომელსაც ახალგაზრდობაში ქალიშვილობის გვარით იცნობდა. ეს მეგობარი მისთვის „შეუძლებელია“, ტაბუა და ვენაში ნაყიდი ნივთიც ტაბუდ იქცა, როგორც მისი მეგობარი, რომელთან შეხებაც არ სურს.

ფროიდის მოყვანილი მაგალითი ეხება ობსესიური ნევროზით დაავადებულ ქალს. ჩანს, რომ მსგავსების გამოყოფა შესაძლებელია - მაორების რელიგიური წარმოდგენა და საჭმლის მომზადების წესი თავის ფორმალურ ანალოგიას პოულობს „ცივილიზებული“ ადამიანის ფსიქიკურ ფორმაციებში. 1907 წლის სტატიაში, „ობსესიური ქმედებები და რელიგიური პრაქტიკები“ (2022), ფროიდს ამგვარი დასკვნა გამოაქვს: ობსესიური ნევროზი ინდივიდუალური რელიგიაა და რელიგია უნივერსალური ობსესიური ნევროზი.

ეს შედარება მხოლოდ ზედაპირულად დარჩება თუ, ერთი მხრივ, არ გავაანალიზებთ უფრო კონკრეტულად სად იკვეთება მსგავსებები ობსესიურ ნევროზსა და რელიგიას შორის და მეორე მხრივ, არ ავხსნით ფროიდის ფსიქოანალიტიკური თეორიული ჩარჩოთი რა განაპირობებს ამ მსგავსებას.

1907 წლის სტატიაში ფროიდი აღნიშნავს, რომ ლტოლვათა დაკმაყოფილებაზე უარის თქმა არის ყველაზე არსებითი თვისება, რაც აერთიანებს ობსესიურ ნევროზსა და რელიგიას (1907/1959). ამ ნაშრომში ფროიდი აღნიშნულ ორ ფენომენს შორის მრავალ პარალელს ავლებს. ის, რაც შეიძლება ერთი შეხედვით ყველაზე ნათელ განსხვავებად მოგვეჩვენოს, რომ რელიგიური პრაქტიკები სავსეა შინაარსებით, ხოლო ობსესიური ცერემონიები უაზროა, კარგავს მნიშვნელობას, როდესაც საკითხს ფსიქოანალიტიკური პრიზმით შევხედავთ. ისტორიული თუ სიმბოლური ჩაძიებით, ანალიზი ავლენს, რომ ობსესიური აქტები გამოხატავენ ადამიანის ინტიმურ გამოცდილებებს. აწმყოში არსებული ცდუნების წინაშე, პიროვნება გრძნობს განდევნილი ლტოლვის დაბრუნების საფრთხეს, რომელსაც გარკვეული აქტით უნდა გაუმკლავდეს. პაციენტი მიიჩნევს, რომ მან აქტი თუ არ განახორციელა, ავი ბედი ეწვევა. ამ მხრივ, მისი პირადი ცერემონია დაცვითი საშუალებაა, რითიც შფოთვასთან გამკლავებას ცდილობს. ობსესიური ნევროტიკი იტანჯება ბრალის გრძნობით, რომლის ანალოგიასაც ვხედავთ მორწმუნის წარმოდგენაში, რომ იგი ცოდვილია. ეს უკანასკნელიც ცდილობს გარკვეული ცერემონიების განხორციელებას თავის დასაცავად (მაგალითად, აღსარება და ზიარება, პირჯვრის გადაწერა). მეტიც, ობსესიური ცერემონია ადამიანს საშუალებას აძლევს კონკრეტულ პირობებში დაიკმაყოფილოს თავისი მოთხოვნილება[1], რასაც ასევე ვხედავთ რელიგიაში (გათხოვილ წყვილს შორის სექსუალური კავშირი ნებადართულია). ობსესიური ნევროზი ასევე ხასიათდება კომპრომისული ფორმაციებით ნევროტული სიმპტომების სახით, რასაც ვხედავთ რელიგიაში, როდესაც აკრძალული აქტი გარკვეულ შემთხვევებში დასაშვები ხდება თავად რელიგიის სახელით. ამავე ნაშრომში ფროიდი აღნიშნავს რელიგიისთვის და ობსესიური ნევროზისთვის დამახასიათებელ ღირებულებათა გადანაცვლებას ტრივიალური საკითხისთვის დიდი მნიშვნელობის მინიჭებით და თვითდასჯას მას შემდეგ რაც, გარკვეულ შემთხვევებში, ობსესიური ნევროტიკი და მორწმუნე თავიანთ ცდუნებებს ვერ უძლებენ (1907/1959).

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მსგავსება, რომელსაც ფროიდი ავლენს 1907 წლის სტატიაში მდგომარეობს შემდგომში - ვინაიდან ობსესიური ნევროზის დაცვები საცდური მოვლენების მიმართ მუდამ ადეკვატური ვერ იქნება, საჭიროა აკრძალვების დაწესება, რომლებიც ააცილებენ სუბიექტს მაპროვოცირებელ სტიმულს. ფროიდის აზრით, ეს აკრძალვა სინამდვილეში შეიძლება სხვა ობსესიური ნევროზის სიმპტომების მიმართ სულაც პირველადი იყოს. ფროიდი ამ თემას უფრო დაწვრილებით ეხება 1913 წლის ნაშრომში „ტოტემი და ტაბუ“ (2022). ობსესიური ნევროტიკისთვის დამახასიათებელი მსგავსი ფორმაციები ტაბუს სახით პრიმიტულ ხალხთა რელიგიებშიც გვხვდება.

ტაბუ ფროიდისთვის იგივე აკრძალვის ტაბუა და როგორც ასკვნის “ველურთა“ რელიგიური წარმოდგენების განხილვისას, „ტაბუ, გარკვეულწილად, ცდუნების შიშია“ (2022, p. 78). ტაბუს მაგალითი ჩვენ ზემოთ უკვე ვნახეთ - მაორის ტომის ბელადს ეკრძალება საჭმლისთვის სულის შებერვა. იმის გასარკვევად თუ სად მდგომარეობს ამ მაგალითში ცდუნება, ორიენტირად უნდა ავიღოთ ფუნდამენტური ტაბუ - შეხების ტაბუ.

ტაბუ არსებითად გულისხმობს შეხების აკრძალვას (1913/2022). აქ იგულისხმება არამარტო ფიზიკური შეხება, არამედ, გადატანითი მნიშვნელობით, აზრობრივი შეხებაც. ველური ისე იქცევა, თითქოს აკრძალვა სენივით გადამდები იყოს. ტაბუს დამრღვევი თავად იქცევა ტაბუდ, რის შემდეგაც მას შეიძლება მოუწიოს გარკვეული ცერემონიების განხორციელება, რათა თავი განიწმინდოს. საქმე ისაა, რომ ველურს (არაცნობიერად) სურს ტაბუს დარღვევა, მაგრამ შიში, უმეტესად, ამ სურვილზე ძლიერია. მაშინ გასაკვირი არ იქნება, რომ ტაბუს ობიექტი ამავდროულად ცდუნების ობიექტია, ცდუნება კი - გადამდებია, რადგან დამრღვევი სხვაში ფარულ სურვილებს აღვიძებს. ტაბუს ასევე ხშირად წარმოადგენენ მეფეები ან ბელადები, რომელთა ძალაუფლებაც აღძრავს ტომის წევრებში შურს (1913/2022). იმის აკრძალვა, რაც ყველასთვის ასე სასურველია, საჭიროა, რადგან ტაბუს დარღვევა წარმოქმნის სოციალურ საფრთხეს, ერთობის დაშლის საშიშროებას. ამ აზრით, ტაბუ ერთიანობის უზრუნველმყოფელიცაა. ფროიდის მიხედვით, საქმე გვაქვს ორ ფუნდამენტურ ტაბუსთან, რომელსაც ყველა კულტურაში ვხვდებით - მკვლელობა და ინცესტი (1913/2022).

მკვლელობა და ინცესტი შეხებით აგრესიისა და ლიბიდოს გამოხატვის ერთგვარი პროტოტიპია (1926/1959). „შეხება დაუფლების, საგნის ან ადამიანის დამორჩილების სურვილის გამხელაა“ (1913/2022, p.45). ობსესიურ ნევროზზე საუბრისას ფროიდი აღნიშნავს,  რომ დაავადებული პაციენტის ისტორიას თუ გადავხედავთ, მასთან ვნახავთ შეხებით გამოწვეულ უდიდეს სიამოვნებას. ამ შეხებას დაუპირისპირდება აკრძალვა ბავშვის საყვარელი ადამიანებისგან (როგორც წესი, მშობლები). გარკვეული ფსიქიკური კონსტიტუციის გამო, ბავშვის აკრძალვამ ეს ლტოლვა სრულად ვერ დაძლია, ის მხოლოდ არაცნობიერში განდევნა, თავად აკრძალვა კი ცნობიერი დარჩა. აკრძალვა და ლტოლვა დარჩა მუდმივ კონფლიქტში, ადამიანში კი დომინაციაში მოვიდა ამბივალენტურობა გარკვეული ობიექტებისა და მოქმედებების მიმართ. ამავდროულად, ლტოლვა მუდმივად ეძებს აკრძალულის სუროგატს, მასთან ერთად აკრძალვაც ფართოვდება (ვრცელდება ახალ სუროგატულ ქმედებებზე). აკვიატებული მოქმედებები ლტოლვით გამოწვეული დაძაბულობის შემცირებას ცდილობენ, მაკონპესირებელი მოქმედებები კი გამოსყიდვას (1913/2022). უფრო გვიანდელ ნაშრომში, „ინჰიბიცია, სიმპტომი და შფოთვა“ (1926/1959), ფროიდს ობსესიური ნევროზის ანალიზში შემოაქვს 2 ცნება - იზოლაცია და ანულაცია. ორივე მათგანი თავის როლს თამაშობს, როგორც ფროიდის პაციენტებთან, ისე პრიმიტიულ ხალხთა ანიმიზმისთვის დამახასიათებელ მაგიურ აქტებში. ანულაცია მდგომარეობს პრიმიტიულ სურვილში, რომ რაც მოხდა არ მომხდარიყო და ის წინ უსწრებს ობსესიური ნევროტიკისთვის დამახასიათებელ რეპარაციულ აქტებს, ეს უკანასკნელი კი მისი შემდგომი მეორადი პროცესია. იზოლაციის მიზანი ფიქრთა ასოციაციების შეფერხებაა - რაც მოცემული მომენტისთვის უმნიშვნელოა, კონტრადიქტორულია, განვითარების ადრინდელ საფეხურზე შეკავშირებული იყო, უნდა განცალკევდეს და ამ მხრივ, იზოლაცია ნორმალური განვითარების ინტეგრალური ნაწილია. ობსესიური ნევროტიკი იზოლაციებს განსაკუთრებული სიხშირით მიმართავს, მისი ეგო განსაკუთრებით ფხიზელი და ეჭვიანია და, როგორც ფროიდი ასკვნის, იზოლაციით ეგო ემორჩილება ფუნდამენტურ ბრძანებას - შეხების ტაბუს. იზოლაცია კონტაქტის შესაძლებლობას აფერხებს, რაც სიმბოლურად გულისხმობს, რომ გარკვეულ ფიქრებს აღარ ეძლევათ ერთმანეთთან ასოცირების უფლება (1926/1959). ამ მხრივ, იზოლაცია რელიგიური აკრძალვის უზრუნველმყოფელი მექანიზმია.

„ტოტემი და ტაბუში“ ობსესიური ნევროზისა და ტაბუს შედარება ფროიდს საშუალებას აძლევს მივიდეს მნიშვნელოვან კლინიკურ და ანთროპოლოგიურ დაკვირვებამდე, სადაც ასევე გამოაქვს კიდევ ერთი მსგავსება ამ ორ ფენომენს შორის - როგორც ობსესიური ნევროზით დაავადებულს აქვს ისტორია, პირველადი შეხების აკრძალვა საიდანაც დაიბადა კლინიკური სურათი, ასევე აქვს რელიგიას თავისი ისტორია (1913/2022). სიმბოლურთან ერთად, ისტორიულ ჩაძიებას რელიგიაც ექვემდებარება. გასათვალისწინებლია ისიც რომ, ინდივიდის კლინიკური შემთხვევის ანალიზის მსგავსად, ფროიდი რეტროსპექტულად აგებს რელიგიის წარსულს აწმყოდან ლტოლვის ლოგიკის გაყოლით და მიდის ვარაუდამდე, რომ უნდა არსებულიყო პირველადი ურდოს მამა, რომელიც ტომში ფლობდა ყველა ქალს და რომლის მკვლელობასაც მოჰყვა (პირველ რიგში მკვლელობისა და ინცესტის) აკრძალვის დაწესება და მისცა დასაბამი რელიგიას (1913/2022). ფროიდი ცდილობს ააგოს განვითარების ჯაჭვი პირველადი მამის მკვლელობიდან იუდეოქრისტიანობამდე  და მიდის ოიდიპოსის კომპლექსის კონცეპტამდე, რომელიც ცენტრალურ ადგილს იკავებს ნევროზის ანალიზში.

მამის მკვლელობისა და დედის შერთვის სურვილი ფროიდთან იღებს უნივერსალური შემთხვევითობის ხასიათს. ნებისმიერმა პიროვნებამ უნდა მოახერხოს, რომ გაიშინაგნოს მამის აკრძალვა და უარი თქვას დედაზე. ამ მხრივ ადამიანი აღმართავს თავის თავში ამკრძალავ და იდეალისკენ წამაქეზებელ სუპერეგოს, როგორც ეთიკის უზრუნველმყოფელს. ფობია, ისტერია და ობსესიური ნევროზიც ამის მიღწევას ცდილობენ (1926/1959).  ამ უკანასკნელის შემთხვევაში, ყალიბდება განსაკუთრებით მკაცრი სუპერეგო, რაც გამოიხატება ძლიერ სინდისიერებაში, თავშეკავებულობასა და სისუფთავეში. სუპერეგო სჯის არამარტო ცნობიერ „დანაშაულს“, ან ამისკენ ცდუნებას, არამედ მის არაცნობიერ გამოვლინებასაც. აღსანიშნავია, რომ სუპერეგოა ასევე ის ინსტანცია, რომლის საშუალებითაც ხდება კულტურულ ტრანსმისია - ტრადიცია და ღირებულება (მათ შორის რელიგია) მისი საშუალებით გადაეცემა თაობიდან თაობას (1930/2022). ვითარების სუპერეგოს კონცეპტით განხილვისას, ჩვენ ვხედავთ კიდევ ერთ შეხვედრის წერტილს ობსესიურ ნევროზსა და რელიგიას შორის, თუმცა ფროიდის გავლებული ანალოგიის განხილვა ჩვენთვის გახდება ბუნდოვანია, თუ არ განვიხილავთ მის ლიმიტებს.

***

“ტოტემი და ტაბუში“ (1913/2022) ფროიდი სვამს კითხვას თუ რა ღირებულების მომტანია ობსესიური ნევროზის შედარება ტაბუსთან და პასუხობს, რომ ის გვეხმარება ამ უკანასკნელი ფენომენის უკეთ გაგებაში. ვფიქრობ, მოცემულ ნაშრომში ფროიდი ადასტურებს ამ შედარების ღირებულებას და, ზოგადად რელიგიასთან მიმართებით, ანალოგიის ღირებულება ჩვენს ნაშრომშიც გამოჩნდა. მაგრამ ამჯერად კითხვა უნდა დაისვას თუ შეიძლება იყოს ამ შედარების პირდაპირ მიღება ორივე ფენომენის უკეთ ჩაწვდომისთვის მავნებელი. სხვა სიტყვებით, უნდა განვიხილოთ თუ სად ირღვევა რელიგიისა და ობსესიური ნევროზის ანალოგია და რა შეიძლება აქედან დავასკვნათ.

პირველ რიგში, აღსანიშნავია, რომ ფროიდს ობსესიურ ნევროზსა და რელიგიას შორის ტოლობა რომ გაევლო, მას მარტივად ვუწოდებდით რედუქციონისტს, თუმცა ანალოგიის წამოჭრისას თავად ისიც ფრთხილობს. ნაშრომში „ობსესიური ქმედებები და რელიგიური პრაქტიკები“ (1907/1959) ფროიდი ასევე ამახვილებს ყურადღებას ობსესიური ნევროზისა და რელიგიის განმასხვავებელ ასპექტებზე. პირველ რიგში, იგი გვამცნობს, რომ ობსესიურ ნევროზში ლტოლვები, რომლებსაც პიროვნება უარყოფს, სექსუალური ხასიათისაა, როდესაც რელიგიაში წამყვანი ეგოისტური ლტოლვებია. რელიგია ინდივიდისგან მოითხოვს უარი თქვას თავის მოთხოვნილებებზე, რაც აუცილებელი პირობაა ცივილიზაციის განვითარებისთვის. ეს განსხვავება ნაკლებად აქტუალური ხდება, როდესაც ვითარებას ფროიდის მოგვიანებით ჩამოყალიბებულ ლტოლვების თეორიის თვალით შევხედავთ, სადაც ეგოისტური ლტოლვებიც სექსუალურ ლტოლვებისგან ნაწარმოებად არიან აღქმულნი. მეტად აქტუალური რჩება და ჩაძიებას საჭიროებს ფროიდის მიერ აღნიშნული მეორე მადიფერენცირებელი ფაქტორი - განსხვავებით რელიგიური რიტუალების სტერეოტიპული ხასიათისა, ობსესიური ნევროტიკის ცერემონიურ ქცევებში ვხვდებით უფრო დიდ ინდივიდუალურ ვარიაბელურობას; ამასთან, რელიგია კოლექტიური, საჯარო ფენომენია, ობსესიური ნევროზი კი პირადული. ჩვენ, „ტოტემი და ტაბუზე“ დაყრდნობით, შეგვიძლია დავუმატოთ, რომ რელიგიას, განსხვავებით ნევროზისა, ასევე თაობითაშორისი ხასიათიც აქვს, ანუ მისი შინაარსი და წესები წინაპრებიდან შთამომავლებზე გადადის. შეიძლება ითქვას, რომ ობსესიური ნევროტიკი ცდილობს თავად, ინდივიდუალურად შეიქმნას თავისი იდიოსინკრაზიული წესები, რათა გაუმკლავდეს აკრძალულ ლტოლვებს, როდესაც რელიგია ამას კულტურის წევრებისთვის კოლექტიურად ახერხებს. მაშინ გასაკვირი არ იქნება ფროიდის განცხადება „ერთი ილუზიის მომავალში“ (1927/2022), რომ მორწმუნეები ხშირად დაცულნი არიან გარკვეული ნევროტული დაავადებების მიმართ, ვინაიდან მათ უკვე მიიღეს უნივერსალური ნევროზი (თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ მორწმუნე არ შეიძლება იტანჯებოდეს ნევროზით).

ბოლოს, ანალოგიის საწინააღმდეგოდ უნდა ითქვას, რომ მისი პირდაპირი მიღებით შესაძლოა ორივე კატეგორიის სრულ მნიშვნლეობებს ვაკნინებდეთ. მარტივად რომ ვთქვათ, რელიგია უფრო მეტია, ვიდრე ნევროზი და კოლექტიური ნევროზი უფრო მეტია, ვიდრე რელიგია. აქედან პირველი ნაწილი ფროიდთან სიტყვასიტყვით ცალსახად ჩანს - „ერთი ილუზიის მომავალში“ (1927/2022) იგი აღნიშნავს, რომ რელიგია ობსესიურ შეზღუდვებთან ერთად მოიცავს ამენციისთვის დამახასიათებელ აზრების ჰალუცინაციურ არევასა და ნეტარ მდგომარეობას[2]. მეორეს განხილვა საჭიროებს კვლავ დავუბრუნდეთ ტაბუსა და ოიდიპოსის კომპლექსის ანალიზს.

საინტერესოა, რომ პრიმიტიულ ხალხთა სოციალურ წყობაში ტაბუს როლის განხილვისას, ფროიდი ტაბუს კონცეპტისა და მისი ფსიქოანალიტიკური განხილვის საშუალებით ხსნის თუ რატომ ჰყავს მეფეს შუამავალი - თავად მეფის ტაბუ ქვეშევრდომებისთვის ზედმეტად ძლიერი იქნებოდა, მისი წარმოქმნილი ცდუნება წესრიგისთვის სახიფათოა, ამიტომაც საჭიროა ერთგვარი მინისტრი, რომელიც მეფესა და ქვეშევრდომებს ერთმანეთთან უსაფრთხოდ დააკავშირებს (1913/2022). ტაბუს მექანიზმზე დაყრდნობით იგება ტომის სოციო-პოლიტიკური სტრუქტურა, ის აწესრიგებს ადამიანთა ყოფიერების სტაბილურობას. ჩვენს წინაშე ვხვდებით ადამიანური ყოფის მომწესრიგებელ ელემენტს, რის ასახსნელადაც სიტყვა „რელიგია“ შესაძლოა არასაკმარისად ჩავთვალოთ.

თუ დავუბრუნდებით „ინჰიბიცია, სიმპტომი და შფოთვაში“ (1926/1959) შეხების აკრძალვისა და იზოლაციის განხილვას, ასევე ვიხილავთ, რომ ისინი კულტურული ადამიანის ფსიქიკის ფუნდამენტურ ნაწილებს წარმოადგენენ. შესაძლოა ვთქვათ, რომ შეხების აკრძალვა - როგორც თავდაპირველი აკრძალვა - აყალიბებს აკრძალულ ობიექტს და ამ მხრივ ქმნის ბავშვისთვის ობიექტური სამყაროს სტრუქტურის შექმნის საჭიროებას. ის გამოჰყოფს: დაშვებულსა და დაუშვებელს, პროფანულსა და საკრალურს, ერთ ცნებას მეორისგან. შესაბამისად, პირველადი მამის მკვლელობა არის არა მხოლოდ რელიგიის საწყისი არამედ, მსგავსად ინდივიდის ოიდიპოსის კომპლექსისა, კულტურის საწყისი. მაშინ კოლექტიური ობსესიური ნევროზის სახელთან უფრო შესაფერისი ანალოგია იქნება არა რელიგია, არამედ მთლიანად კულტურა.

ობსესიური ნევროზის მსგავსი კოლექტიური ცერემონიებით ხასიათდება არამხოლოდ რელიგიური პრაქტიკები და რელიგიური საზოგადოება, არამედ ზოგადად საზოგადოება, მათ შორის სეკულარულიც, თავისი დღესასწაულებითა და ბიუროკრატიული წესრიგით. 1930 წელს, „კულტურით უკმაყოფილებაში“ (2022), რომელ ნაშრომსაც ფროიდი რელიგიური, „ოკეანურობის“ შეგრძნებით იწყებს, ინდივიდუალურ ნევროზის ანალოგია უკვე გავლებულია კულტურასთან და მის კოლექტიურ ამკრძალავ ბუნებასთან. ასევე დავამატებდით, რომ ტოლობას ესეც არ წარმოადგენს, რადგან კულტურაც უფრო მეტაი ვიდრე ამკრძალავი სტრუქტურა. „კოლექტიური ობსესიური ნევროზი“ კულტურის შემადგენელი ნაწილია, მისი წესრიგის უზრუნველყოფის აუცილებელი ნაწილია და რელიგიის ფენომენის ნაწილობრივად გადამფარავი.

ობსესიური ნევროზით დაავადებულ პაციენტს ტანჯავს მკაცრი სუპერეგო, ის ინსტანცია, რომელიც ამავდროულად კულტურული წესრიგის ტრანსმისიის უზრუნველმყოფელი უნდა იყოს. ჩანს, რომ ადამიანები ცდილობენ აკრძალვებით თავიანთ ლტოლვებს გარკვეული წესრიგი მისცენ (რელიგიის დახმარებით თუ მის გარეშე). ობსესიური ნევროზით ხასიათდება სუბიექტი, რომელმაც კულტურული აკრძალვა საკმარისად ვერ გაიშინაგნა, ლტოლვის ყოვლადმიღებული აკრძალვა მან ვერ გადალახა, მაგრამ, მსგავსად კოლექტიური ნევროზის სუბიექტისა, ისიც ცდილობს თავისი ლტოლვების მოთოკვას, თუმცაღა ინდივიდუალურად, თანამოქალაქეებისგან და წინაპრებისგან მოწყვეტილი.  როგორც ფროიდი სტატიაში „ობსესიური ქმედებები და რელიგიური პრაქტიკები“ აღნიშნავს: „...ობსესიური ნევროზი წარმოგვიდგენს პირადი რელიგიის პაროდიას, ნახევრად კომიკურს და ნახევრად ტრაგიკულს” (1907/1959, p.116). თუმცა, რელიგიის მაგივრად, ჩვენ ვიტყოდით „კულტურას“.

 გამოყენებული ლიტერატურა:

Freud, S. (1907/1959). Obsessive actions and religious practices. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud (Vol. 9, pp. 115–128). London: Hogarth Press. 

Freud, S. (1926/1959). Inhibition, symptom and anxiety. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud (Vol. 20, pp. 75–175). London: Hogarth Press.

ფროიდი, ზ. (1913/2022). ტოტემი და ტაბუ. ნაშრომში ზიგმუნდ ფროიდი: რჩეული შრომები (7-191). თბილისი: დიოგენე

ფროიდი, ზ. (1927/2022). ერთი ილუზიის მომავალი. ნაშრომში ზიგმუნდ ფროიდი: რჩეული შრომები (191-249). თბილისი: დიოგენე

ფროიდი, ზ. (1930/2022). კულტურით უკმაყოფილება. ნაშრომში ზიგმუნდ ფროიდი: რჩეული შრომები (249-337). თბილისი: დიოგენე

[1]  პაციენტს უყვარს წარმოდგენა, რომ მისი გარდაცვლილი მამა კვლავ ცოცხალია. სამსახურში საქმეებს იმგვარად აწყობს, რომ გვიან მოუწიოს მარტო დარჩენა. ღამით იგი აღებდა შენობის კარებს, თითქოს მამამისის აჩრდილი უნდა შემოეყვანა. იგი ჯდებოდა თავის სკამზე და თავის პენისს სარკეში უყურებდა. ამგვარად იგი ახერხებდა დაეკმაყოფილებინა მამამისის მოთხოვნილება, რომ სამსახურში გვიანობამდე ზედმიწევნით ემუშავა და ამავდროულად, უარი ეთქვა მის აკრძალვაზე. ობსესიური ცერემონია მას საშუალებას აძლევდა, კონკრეტული წესების დაცვის შემდგომ, მამის აკრძალა „მის თვალწინ“ უგულებელყო. (მაგალითი გადმოცემული აქვს ფროიდს ნაშრომში „Notes Upon a Case of Obsessional Neurosis”, 1909).

[2] კიდევ მეტი შეიძლება ითქვას თუ დამატებით რა ფაქტორებს მოიცავს რელიგია, მაგრამ ეს საკითხი შორს წაგვიყვანს და მოცემული ტექსტში ვრჩებით ფროიდიანული ფსიქოანალიზის ჩარჩოებში.