პანოპტიკონი - ფილმის ანალიზი

გიორგი სიხარულიძის ფილმი „პანოპტიკონი“ წარმოადგენს ქართული სოციალური რეალობისუკიდურესად ზუსტ რეპრეზენტაციას, რეალობა რომელიც სავსეა უსამართლობით, უკანონობით, ძალადობითა და სევდით. ეს ფილმი შეგვახედებს თუ როგორ შეიძლება მოზარდი დარჩეს მიტოვებული და დეზორიენტირებული დისფუნქციური ოჯახის მიერ, რომელიც თავადაც მოქმედებს დეფექტურ და პასუხისმგებლობას მოკლებულ სისტემაში.

ფილმის მთავარი გმირი, 18 წლის სანდრო, ბებიასთან ერთად ცხოვრობს. დედა საზღვარგარეთ სამუშაოდ არის წასული, ხოლო მამა ბერად აღკვეცის გზაზე დგას. ფილმის პირველივე კადრებში ნათლად იკვეთება სანდროს ორი, ერთმანეთთან დაპირისპირებული შინაგანი მხარე: ერთი მხრივ, ის ცდილობს სრულად გაამართლოს მშობლების მოლოდინები, ხოლო მეორე მხრივ — უჩუმრად ეწინააღმდეგება მათ.

სანდროს და ლაშას მეგობრობა სიმბოლურად იწყება: გასახდელში მათ აერევათ ერთმანეთის ნივთები — ლაშას მიაქვს სანდროს ჯვარი, ხოლო სანდრო წამოიღებს ლაშას ფლეშ-მეხსიერებას, რომელზეც პორნოგრაფიასთან ერთად ჩაწერილია ოჯახური კადრებიც. ერთი შეხედვით ჩვეულებრივი სცენები სრულდება დედის მკერდზე კამერის ფოკუსირებით. თუ დავაკვირდებით, მათ მეგობრობას გასდევს ურთიერთ-იდენტიფიკაციური მომენტები: სანდროს გვერდით აღარ ჰყავს დედა და, ლაშას ნივთის მითვისებით, თითქოს თავად ხდება ის, ვინც დედის ამ კადრებს უმზერს; ლაშას კი არ ჰყავს მამა და ინახავს ჯვარს, რომელიც წარმოადგენს მონასტერში წასული სანდროს მამის სიმბოლურ რეპრეზენტაციას.

რა ფსიქოლოგიური სირთულეების წინაშე დგას სანდრო? რა კავშირია დედის ფიგურაზე მასტურბაციასა და მამის საკითხს შორის? ამ ყველაფრის უკეთ გასაგებად საჭიროა ფსიქოანალიზის ერთ-ერთი ყველაზე ფუნდამენტური კონცეფციის — ოიდიპოსის კომპლექსის —შემოტანა, რომლის აქტუალობაც დღეს უსამართლოდაა დაკნინებული თანამედროვე ფსიქოლოგიურ დისკურსში.

ბუნებრივია ჩნდება კითხვა: როგორ ხდება ოიდიპოსის კომპლექსის გადალახვა და საერთოდ, რას იღებს სუბიექტი ამით? პასუხი კი მარტივია, მაგრამ ამავდროულად ყველაზე რთული და კომპლექსური - ოიდიპოსის გადალახვით სუბიექტი უარს ამბობს დედის მიმართ ინცესტუალურ სიყვარულზე, ინფანტილურ ყოვლისშემძლეობაზე და იღებს ლიმიტაციებს. დედა-შვილის ტკობას მამა უდგება შუაში, რაც განაპირობებს მამის - როგორც წესის და კანონის, აღიარებას;  ცხადია ეს ნატიფი შიდა-ფსიქიკური პროცესი სრულდება სიმბოლურ რეგისტრში, ამიტომ მამის სახელი და კანონი გულისხმობს სიმბოლურ მამას, რაც აუცილებლად არ ნიშნავს ფიზიკურ მამას მასკულინური გენიტალიებით. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ სიმბოლური მამის კანონის გამტარებელი შეიძლება იყოს როგორც კაცი ან ქალი, ასევე საზოგადოება და სისტემა. მამის კანონის ინტერიორიზაციას სუბიექტი გამოყავს სხვისი სურვილის ტყვეობიდან და ხდება სოციო-კულტურულ წესრიგის ნაწილი, ვითარდება პასუხისმგებლობების აღების უნარი, შინაგანი დამოუკიდებლობა და ავტონომიურობა, სხვისი გათვალისწინება, დესტრუქციული ლტოლვების მოთოკვა, მოკლედ რომ ვთქვათ, ხდება ნევროტულ ანუ ჯანსაღ საზოგადოებაში ჩაწერა.

ზოგადად, ოიდიპოსის კომპლექსის საკითხი არ გულისხმობს მხოლოდ სკოლამდელ ასაკს - ლატენტური ფაზის დასრულების შემდეგ, ანუ პუბერტატის დაწყებასთან ერთად, ხდება მისი რეაქტივაცია. მოზარდობა, თავის მხრივ, წარმოადგენს უკიდურესად რთულ და მრავალგანზომილებიან ფენომენს ადამიანის ფსიქიკურ ცხოვრებაში, რის შედეგადაც ხშირად შეუძლებელი ხდება მკაფიო საზღვრის გავლება ნორმასა და პათოლოგიას შორის. მოზარდი სუბიექტი ერთი მხრივ იბრძვის სრული დამოუკიდებლობისა და ავტონომიურობისათვის, მეორე მხრივ კი არ აქვს ამის სრული მზაობა; ამ პასაჟის გადასალახად მას სჭირდება მშობლის ფიგურა, რომელიც დაიტევს, გაუძლებს მის აგრესიულ და დესტრუქციულ ლტოლვებს, მაგრამ ამავე დროს შეინარჩუნებს საკუთარ პოზიციას როგორც მშობელი. ასეთი სიმყარე მოზარდს უქმნის დაცულობის, უსაფრთხოების და სტაბილურობის განცდას, რაც ჰაერივით სჭირდება იმისათვის, რომ გაუმკლავდეს იდენტობის ფორმირების და სუბიექტივაციის მძიმე პროცესს.

ფილმის შინაარსს რომ დავუბრუნდეთ და სანდროს ცხოვრებას ფსიქოანალიტიკური პრიზმიდან შევხედოთ, დავინახავთ, რომ მამას უჭირს მშობლის ფუნქციის საკუთარ თავზე აღება და ვერ უმკლავდება მას; ამის ნაცვლად ის ინარჩუნებს ინფანტილურ პოზიციას და მამა გრიგოლის მოუმწიფებელ შვილად რჩება. მამის ფუნქციის შესრულების პრობლემატიკამ დედა აიძულა წასულიყო ემიგრაციაში, თუმცა ამავე დროს რთული დასადგენია სად გადის ზღვარი დედის იძულებით წასვლასა და გაქცევას შორის, გაქცევა ისევ და ისევ პასუხისმგებლობებიდან, რომელსაც ამ შემთხვევაში შვილი წარმოადგენს. მამა დროის მნიშვნელოვან ნაწილს მონასტერში ატარებს, შვილს კი მარტო ტოვებს იმ იმედით რომ მასზეც იმუშავებს პანოპტიკონი - მუდმივი ზედამხედველობითი სისტემა, ამ შემთხვევაში რელიგიური ინსტიტუციის სახით. ამავე დროს მამა შუბლით ეჯახება ფაქტს, რომ სანდრო აღარ ატარებს ჯვარს, აღარ ლოცულობს და ეკლესიასაც შორდება, მაგრამ ეს რეალობა მაინც არასაკმარისია იმისათვის რომ მის ილუზიას ბზარი გაუჩნდეს.  

სანდრო ორად არის გახლეჩილი, ერთ მხარეს დომინირებს პერვერსიული სექსუალობა, ხოლო მეორე მხარეს მამისგან მიღებული რელიგიური დისკურსის ნარჩენები. სანდროს მასტურბაციული ფანტაზიის ცენტრალურ ობიექტად იქცევა მეგობრის დედა, რომელსაც საკუთარ ცხოვრებაში დაკარგული აქვს ქალის როლი, ვერ ახდენს ფემინურობის რეალიზაციას და შვილის მეგობართან ურთიერთობაში ვერ ინარჩუნებს საჭირო საზღვრებს. სანდროს ვუაიერიზმი მასთან მიმართებაში გარდაიქმნება ეგზიბიციონისტურ ლტოლვებად - ის შიშვლდება სააბაზანო ოთახში და კარს ღიას ტოვებს, იმისათვის რომ თავად იქცეს დედის ფიგურის მზერის ობიექტად, მზერის, რომელიც ამ შემთხვევაში უკავშირდება აკრძალვის დარღვევით გამოწვეულ ტკბობას, მაგრამ ამავე დროს შეიცავს დანაშაულის გრძნობას და პასიურ პოზიციასაც.

მსგავსი ეგზიბიციონისტური ლტოლვები ვლინდება ლანასთანაც — სანდროს შეყვარებულის საუკეთესო მეგობართან. ლანა მუშაობს არაბულ ღამის კლუბში და, როგორც თავად ამბობს, სიამოვნებს, რომ მისი ნახევრად შიშველი სხეული სხვისი მზერის ობიექტი ხდება; თითქოს ამ გზით მაინც ახერხებს გაუძლოს იმ ტკივილს, რომელსაც იწვევს ლოგინად ჩავარდნილი, წელსქვემოთ მოწყვეტილი — მეტაფორულად საყრდენგამოცლილი — მამის ყურება. ლანაც მარტოა, მასაც სტკივა და იტანჯება, მაგრამ სანდრო ვერ უგებს, განსჯის მორალური პრიზმიდან და შეურაცხყოფას აყენებს. იგივეს იმეორებს შეყვარებულის მიმართაც, რომელიც არ სურს გათხოვდეს მხოლოდ იმისთვის, რომ სექსუალური ურთიერთობა ჰქონდეს საყვარელ ადამიანთან. სანდროს ამ ქცევაში ზედაპირზე ამოდის მისი შინაგანი კონფლიქტი — ის ცდილობს დროებითი შვება მაინც იპოვოს სხვისი დამცირებისა და შეურაცყოფის გზით.

როდესაც მამა გრიგოლი ჩათვლის, რომ დროა, და სანდროს მამაც მიჰყვება ბერად აღკვეცის საბოლოო გადაწყვეტილებას, შვილი ვერ ეწინააღმდეგება — თითქოს მისთვისაც არსებობს წარმოსახვითი სულიერი სიმშვიდის დაპირება. ამავე დროს, ფილმის ეს სცენა წამიერად მამის მხარესაც გვაჩვენებს: საუბრის დროს ის უეცრად ცუდად ხდება და გონებას კარგავს, რითაც სხეული ამხელს იმას, რაც ფსიქიკურად ვერ გადამუშავდა… ცერემონიის დღეს სანდროს შინაგანი კონფლიქტი მწვერვალს აღწევს: იგი უყურებს იატაკზე მრავალჯერ დაჩოქილ მამას, იტანჯება, აუტანელი ხდება მამის წასვლის რიტუალის მზერა, რაც საკუთარი თავის საყრდენის და იდენტობის დაკარგვის ტოლფასიც ხდება და თვალცრემლიანი გამორბის ეკლესიიდან.

სიცარიელეში დარჩენილი სანდრო ხდება არქაული, სადისტური პარციალური ლტოლვების მსხვერპლი და უერთდება ძალადობრივ დაჯგუფებას, სადაც მისი აგრესია დროებით პოულობს გამოსავალს. მაგრამ არ არსებობს სადიზმი მისი შებრუნებული ფორმის — მაზოხიზმის — გარეშე: დანაშაულის გრძნობა მოითხოვს სასჯელს, და სანდროც თავს ჩაიგდებს ისეთ სიტუაციაში, სადაც მას ძლიერად სცემენ და საავადმყოფოში ხვდება. იქვე გაიგებს ბებიის გარდაცვალების ამბავს და ემატება კიდევ ერთი მორალური ტანჯვა — „ბებია მასზე ნერვიულობას გადაყვა“. ამ გაუსაძლის მდგომარეობაში ის მიდის მამასთან მონასტერში და ევედრება დაბრუნებას; დუმილის აღთქმაში მყოფი მამა კი აღარ ელაპარაკება და საბოლოოდ შესწირავს შვილს ღმერთის სამსახურს.

სანდრო მარტოა ბებიის პანაშვიდებზე: დედა ვერ ჩამოდის საკუთარი დედის დაკრძალვაზე, მამა კი პანოპტიკურ “ციხეში” არის გამომწყვდეული. ამ მდგომარეობაში ერთადერთი, ვინც მის ტკივილს გაიზიარებს, ლანაა. ფილმის მიწურულს განვითარებული მოვლენები წარმოშობს ამბივალენტურ კითხვებს: ვიგებთ, რომ ლაშა დაჭერილია, ხოლო სანდრო მიდის მის დედასთან მოპარული ფლეშ-მეხსიერების დასაბრუნებლად — ერთი შეხედვით ეს კარგი ჟესტია, მაგრამ რას ცდილობს სინამდვილეში? დედის ინიციატივით სანდრო აყოვნებს წასვლას და მოგვიანებით, ცეკვის დროს, მას აკოცებს — სანდროს ხომ აღარაფერი აბრკოლებს…

ფინალური სცენა განსაკუთრებით ამბივალენტურია გასაანალიზებლად: სანდრო შიშვლდება ხელოვანთა წინაშე, და მისი სხეული უნდა იქცეს შემოქმედების ობიექტად. იქნებ სწორედ პერვერსია ხდება ერთადერთი გზა, რათა განდევნოს თვითდესტრუქციული ლტოლვა, რომელიც მის არსებობას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს? განწირულია მზერის ტყვეობისთვის, თუ პირიქით — ხელახლა იბადება და თავისუფლდება ყველაფრისგან, რაც სტანჯავდა?

ბიბლიოგრაფია

Freud, S. (1905). Trois essais sur la théorie sexuelle.

Freud, S. (1924). Le problème économique du masochisme.

Bonnet, G. (2006). « La perversion transitoire à l’adolescence ». Adolescence, 24(3), 555-571.

Winnicott, D. W. (1969). « The Use of an Object and Relating through Identifications ». International Journal of Psycho-Analysis, 50, 711-716.